الیاف پلی استر: زنجیره تامین و حکمرانی بلامنازع چین

الیاف مصنوعی از جمله مواد اولیه صنعت نساجی است که از مواد شیمیایی و پلیمرها تولید می شوند. در این میان، الیاف پلی استر از نظر خواص، هزینه تمام شده و قابلیت بازیافت از امتیازات ویژه ای در مقایسه با سایر الیاف مصنوعی برخوردار می باشد بگونه ای که در سال ۲۰۱۹ بیش از ۵۰% کل تقاضای جهانی الیاف (اعم از طبیعی و مصنوعی)، مربوط به الیاف پلی استر بوده است. پلی اتیلن ترفتالات با نام تجاری PET یا به اختصار پلی استر عموماً در سه گرید الیاف، بطری و فیلم تولید می گردد که در سال ۲۰۱۹ معادل ۶۶% تقاضا سهم گرید الیاف، ۲۷% سهم گرید بطری و ۷% سهم گرید فیلم می باشد و لذا سهم گرید الیاف پلی استر، سهم غالب میباشد.
بر اساس مطالعات موسسه IHS، پیش بینی می شود تا سال ۲۰۲۴، تقاضای الیاف پلی استر در جهان با متوسط نرخ رشد سالانه ۴% افزایش یابد و چین که در حال حاضر بیش از ۶۰% تقاضای جهانی این الیاف را در اختیار دارد همچنان بعنوان کانون اصلی تولید و تقاضا و در عین حال بزرگترین صادرکننده این الیاف باقی بماند.
مهمترین رقیب الیاف پلی استر، کتان می باشد و لذا عوامل موثر در عرضه و تقاضای کتان گاهاً سهم الیاف پلی استر را دستخوش تغییر قرار داده است بعنوان مثال در سالهای ۲۰۱۰ و ۲۰۱۱ افزایش قیمت کتان، سهم الیاف پلی استر را افرایش داد.
اسید ترفتالیک خلوص-بالا (PTA) و مونو اتیلن گلیکول (MEG) مواد اولیه اصلی تولید الیاف پلی استر می باشند و مهمترین بازار الیاف پلی استر، فیلامنتهای منسوجات می باشد.
چین با بیش از ۹۰۰ واحد تولید الیاف پلی استر و در دست داشتن ۷۶% ظرفیت جهانی این الیاف، بزرگترین صادرکننده الیاف پلی استر است بگونه ای که حدود ۶۷% خالص صادرات جهانی این الیاف در انحصار کشور چین است. قابل توجه است که مابقی سهم نیز در اختیار کشورهای آسیایی است. آسیای شمال شرق (بجز چین) با ۳۲% و سایر کشورهای آسیایی با کمتر از ۲% بترتیب در رتبه دوم و سوم صادرکنندگان الیاف پلی استرند و در مقابل کشورهای آمریکای شمالی و اروپا از واردکنندگان مطلق الیاف پلی استر می باشند.

وابستگی مطلق صنایع پوشاک مناطق مختلف به صنعت الیاف پلی استر چین، همواره دغدغه اصلی کشورها برای کاهش وابستگی به چین بوده معهذا با بروز جنگ تجاری ایالات متحده با چین و بخصوص اخیراً شیوع ویروس کرونا و تعطیلی بسیاری از واحدهای الیاف پلی استر چین طی ماههای فوریه و مارس ۲۰۲۰، خواب را از چشمان سیاست گذاران اقتصادی خصوصا در اروپا برای تلاش جهت استقلال و کاهش وابستگی به صنعت الیاف پلی استر چین ربوده است. بعنوان مثال حتی در گرید بطری PET نیز که سهم چین از خالص صادرات جهانی آن حدود ۴۳% است بروز یک توقف کوتاه مدت در واحدهای تولیدی گرید بطری PET چین، تهدیدی جدی برای زنجیره تامین مواد غذایی در جهان بود.
تصمیم سیاست گذاران برای رفع یا کاهش وابستگی به صنعت الیاف پلی استر چین، اما تا چه حد قابل اجرا است؟
وابستگی تولید الیاف پلی استر به صنایع بالادست نظیر PTA و MEG و نیز زنجیره تامین آنها یعنی تولید پارازایلن و اتیلن، همراه با لزوم سرمایه گذاری های عظیم علاوه بر ضرورت آموزش و تربیت نیروی متخصص نه فقط برای فاز تولید الیاف که برای استفاده نهایی از الیاف پلی استر در صنایع مصرف کننده نظیر بخش نساجی و تولید پوشاک، امری زمانبر و نیازمند تغییر فرهنگ کار خصوصاً در اروپا و آمریکا است ضمن آنکه مساله بروز مازاد عرضه در بازار الیاف پلی استر و ایجاد بدهی های کلان برای دولتها خصوصا در شرایط نامطلوب اقتصادی از دیگر دلایل آن است.
صنعت الیاف پلی استر یک مثال روشن و شفاف از دشواری بومی سازی زنجیره های تامین است.
در دهه ۱۹۹۰ صنعت پوشاک بتدریج از اروپا به سمت چین هدایت شد و وجود نیروهای جوان چینی و میلیونها نفر افراد بیکار که از اطراف چین به شهرهای صنعتی این کشور مهاجرت کرده بودند خیاطان اروپایی را برآن داشت تا سفارشهای خود را از چین بدلیل هزینه های دستمزد پایین، با قیمت کمتری دریافت نمایند و بتدریج گرایش به سمت پوشاک آسیای شمال شرق توسعه یافت. در ادامه، چین در سال ۲۰۰۱ به سازمان تجارت جهانی پیوست و این عضویت به معنای حذف مطلق تعرفه های گمرکی بود که پیش از آن، صادرات پوشاک و غیر پوشاک چین را با محدودیت روبرو نموده بود و لذا حضور پرقدرت چین، تعطیلی یکی پس از دیگری واحدهای نساجی و تولید پوشاک در اروپا و مناطق دیگر را در پی داشت.
در ابتدای امر، چین مجبور به واردات الیاف برای تولید البسه و منسوجات بود اما بلافاصله یکپارچه سازی واحدهای بالادست از طریق تولید الیاف پلی استر را آغاز نمود بگونه ای که سهم ۶۷% از خالص صادرات الیاف پلی استر را از آن خود نموده است.
برنامه بعدی توسعه زنجیره تامین الیاف پلی استر چین، تولید اسید ترفتالیک (PTA) از سال ۲۰۰۸ بود و هدف، امنیت تامین و اطمینان از دسترسی مواد در صنعت الیاف پلی استر بود. شایان ذکر است چین از یک کشور واردکننده PTA با خالص واردات ۶٫۵ میلیون تن در سال ۲۰۱۱ به یک کشور صادرکننده مطلق PTA با خالص صادرات ۱٫۳ میلیون تن در سال ۲۰۱۹ رسید.
برغم توسعه صنایع بالادست و ایجاد ظرفیت های بزرگ پارازایلین (۳۹ % ظرفیت اسمی تولید پارازایلن جهان) و توسعه فناوری تبدیل متانول به آروماتیک ها (MTA) در چین، این کشور همچنان یکی از واردکنندگان عمده پارازایلن برای تولید PTA است بگونه ای که یش بینی می شود در سال ۲۰۲۰ سهم چین از واردات جهانی پارازایلن ۹۳ % باشد بله ۹۳% ! که معادل ۱۲٫۴ میلیون تن خواهد بود که اگرچه کمتر از واردات ۱۵ میلیون تنی این کشور در سال ۲۰۱۹ است معهذا برغم احداث واحدهای یکپاچه پالایشگاه-پازایلین تا سال ۲۰۳۰ ، چین با پیش بینی خالص واردات ۱۱٫۵ میلیون تنی پارازایلن در سال ۲۰۳۰، همچنان بعنوان بزرگترین واردکننده پارازیلن باقی خواهد ماند.
همچون پارازایلن، چین برغم در اختیار داشتن ۴۱% ظرفیت اسمی اتیلن گلیکول جهان، از بزرگترین واردکنندگان MEG می باشد و انتظار می رود سهم چین از خالص واردات MEG جهان به ۸۷% برسد که معادل ۸٫۷ میلیون تن است اگرچه کمتر از میزان واردات ۱۰ میلیون تنی این کشور در سال ۲۰۱۹ می باشد و پیش بینی می شود میزان خالص نیاز چین به MEG در سال ۲۰۳۰ به ۱۱٫۵ میلیون تن برسد.
به بعبارتی دیگر نقش بی بدیل چین بعنوان قطب صادرات الیاف پلی استر از یکسو و بزرگترین بازار واردکننده پارازایلن و MEG باعث شده است تا برنامه ریزی برای احداث هر واحد جدید پارازیلن و MEG در هر نقطه از جهان قبل از اطمینان از امکان صدور حجم بزرکی از آن به چین، کاری دشوار برای بنگاههای کسب و کار باشد.
در خصوص MEG، خاورمیانه و ایالات متحده بترتیب با ۸۴% و ۱۶% خالص صادرات، از صادرکنندگان این محصول و کشورهای دیگر واردکننده مطلق می باشند و لذا تولید MEG در آن مناطق به تولید اتیلن و احداث کراکرها گره خواهد خورد که بی شک سرمایه گذاری سنگینی می طلبد.
در زمینه پازایلن، اروپای غربی و آمریکای شمالی از واردکنندگان مطلق این محصول می باشند و سرمایه گذاری زنجیره تامین الیاف پلی استر در اروپای غربی و ایالات متحده با توجه به اینکه این منطقه واردکننده مطلق پارازایلن می باشد بسیار سنگین خواهد بود و میبایست تا بالادست آن یعنی تولید پارازایلن از نفتای پالایشگاهها یا بنزین پیرولیز کراکرهای نفتا در طرح لحاظ گردد.
در منطقه خاورمیانه، این منطقه اگرچه صادرکننده MEG و پارازایلن می باشد اما یکی از بزرگترین واردکنندگان PTA می باشد و در سال ۲۰۱۸، بیش از ۱٫۲ میلیون تن PTA این منطقه از طریق واردات تامین شده است.
در حال حاضر صنایع نساجی با نیروی کار ارزان در کشورهای بنگلادش، سریلانکا، هند و ویتنام مشتری اصلی الیاف پلی استر چین می باشند بگونه ایکه ۸۱% صادرات بنگلادش، منسوجات می باشد و سهم ۲۰ درصدی در GDP این کشور دارد.
ایجاد جنگ تجاری و وضع تعرفه گمرکی با هدف قطع واردات، گذشته از عدم امکان سرمایه گذاری سنگین در زنجیره تامین الیاف پلی استر، صدمات جبران ناپذیری را ممکن است به اقتصاد کشورهای چون بنگلادش و امثالهم وارد نماید اگرچه در این خصوص نیز چین با استراتژی جاده-کمربند با هدف ایجاد ارتباطات مستحکم اقتصادی از جمله با کشورهای هند، بنگلادش، … برای فروش محصولات خود و تامین نیاز کارخانجات نساجی آنها، همچنین قادر به وضع متقابل تعرفه گمرکی و لذا دو قطبی سازی جهانی است.
این قصه برای صنایع دیگر نیز وجود داشته چه آنکه چین تقریبا در بسیاری از صنایع پتروشیمی، قدمهای توسعه متوازن را برداشته و قلب زنجیره عرضه و تقاضا میباشد.
مرکز پیشرفته توسعه زنجیره ارزش معتقد است چاره راه برای کاهش ریسک اختلال درزنجیره تامین محصولات را باید در توسعه متوازن و پایدار جستجو کرد که جنبه های اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی را شامل می گردد و انشاا… در ادامه، توسط این مرکز به آن پرداخته خواهد شد.